Valeriaan
Andere benamingen: Echte valeriaan, kattekruid, valerij
Botanie en signatuur
Latijnse naam: Valeriana officinalis
Valeriaan is een vaste plant uit de kamperfoeliefamilie (Caprifoliaceae) die tot 1,5 meter hoog kan worden. Ze heeft lange, gegroefde stengels, geveerde bladeren en schermen van kleine, bleekroze bloemen die in de zomer heerlijk zoet en kruidig geuren. De wortelstok is de geneeskrachtige schat van de plant: een grillige, aardse massa met een sterke, doordringende geur die katten onweerstaanbaar vinden. De signatuur van valeriaan is duidelijk: een plant die diep in de aarde wortelt en tegelijk omhoog reikt met luchtige, bijna etherische bloemen. Ze brengt balans tussen hemel en aarde, tussen hoofd en lichaam – precies wat ze ook doet in het menselijke zenuwstelsel.
Belangrijke toepassingen
Kalmerend
ontspant het zenuwstelsel en vermindert spanning en angst.
Slaapbevorderend
ondersteunt een natuurlijke slaap zonder sufheid overdag.
Spasmolytisch
werkt krampstillend op gladde spieren, vooral in maag en darmen.
Herkomst en vindplaats
Valeriana officinalis is inheems in Europa en Azië en groeit vooral op vochtige, voedselrijke bodems, zoals weiden, slootkanten en lichte bosranden. Ze voelt zich thuis op plaatsen waar water en aarde elkaar ontmoeten – symbool voor haar vermogen om spanning te laten afvloeien en rust te brengen. De plant houdt van halfschaduw en een koele, vochtige ondergrond, maar verdraagt ook zon zolang de bodem niet uitdroogt.
In het wild komt valeriaan voor van Scandinavië tot Noord-Afrika en van Groot-Brittannië tot de Kaukasus. Ze is een vaste waarde in de Europese flora en werd door mensen al vroeg verspreid langs handelsroutes en kloostertuinen. In Nederland groeit ze nog steeds in vochtige graslanden en langs sloten, vooral in het oosten en zuiden van het land.
Door haar aromatische wortel en kalmerende werking werd de plant al in de middeleeuwen actief gekweekt in klooster- en apothekershoven. De geurige wortels werden geoogst in de herfst, zorgvuldig gedroogd en bewaard in aardewerken potten. Tegenwoordig wordt valeriaan op grotere schaal geteeld in landen als Polen, Duitsland en de Balkan, waar het klimaat en de bodemstructuur ideaal zijn voor een hoge concentratie van de werkzame stoffen.
Naast haar geneeskundige waarde heeft valeriaan ook ecologische betekenis: de bloemen trekken bijen en vlinders aan, en haar wortelstelsel verbetert de bodemstructuur in vochtige gebieden. Daarmee blijft ze niet alleen een kruid voor rust en herstel, maar ook een stille verzorger van haar omgeving.
Geschiedenis en traditioneel gebruik
Valeriaan heeft een rijke geschiedenis die duizenden jaren teruggaat. Al in de oudheid werd de plant geroemd om haar kalmerende en harmoniserende werking. Hippocrates en Galenus beschreven haar als een belangrijk middel tegen slapeloosheid, hartkloppingen en nervositeit. In het oude Rome werd valeriaan niet alleen medicinaal gebruikt, maar ook beschouwd als een amulet tegen kwade geesten en negatieve emoties – een symbolische erkenning van haar zuiverende en beschermende kracht.
Tijdens de middeleeuwen kreeg valeriaan een vaste plaats in de kloostertuinen van Europa. Benedictijner monniken en nonnen gebruikten haar om angst, melancholie en innerlijke onrust te verlichten. In oude handschriften wordt ze vaak genoemd als een ‘zenuwkruid’ dat de geest kalmeert en het hart versterkt. Haar wortel werd in wijn getrokken of gekookt als afkooksel om rust en slaap te bevorderen.
In de volksgeneeskunde van de Renaissance en de eeuwen daarna werd valeriaan gebruikt bij hysterie, nerveuze hoofdpijn, epilepsie en slapeloosheid. Men geloofde dat de sterke geur de ‘kwade dampen’ uit het lichaam verdreef, waardoor spanning en melancholie konden oplossen. De wortel werd vaak gecombineerd met hop of lavendel in rustgevende mengsels.
Tijdens de Eerste Wereldoorlog nam de populariteit van valeriaan opnieuw toe. Het kruid werd massaal ingezet om angst en stress bij soldaten en burgers te verlichten. Apothekers verkochten valeriaandruppels als natuurlijk kalmerend middel, en het werd een vast onderdeel van huisapotheken in heel Europa.
In de moderne tijd heeft valeriaan haar plaats behouden als een van de meest vertrouwde kruiden bij stress, slapeloosheid en zenuwspanning. Ze wordt nog steeds gebruikt in tincturen, tabletten, theeën en badpreparaten. Door haar milde, niet-verslavende werking vormt ze een vriendelijk alternatief voor synthetische slaap- en kalmeringsmiddelen – een trouwe begeleider voor wie rust zoekt in een rusteloze wereld.
Gebruikte delen en belangrijkste inhoudsstoffen
Gebruikte delen:
Wortel en wortelstok
Belangrijke inhoudsstoffen:
- Valepotriaten: kalmerend en spierontspannend
- Valeriaanzuur en valereen: slaapbevorderend, rustgevend
- Essentiële olie (borneol, kamfer): ontspannend
- Alkaloïden en lignanen: spasmolytisch
- Flavonoïden: antioxiderend
Geneeskrachtige eigenschappen
Valeriaan werkt diep in op het centrale zenuwstelsel en helpt de natuurlijke balans tussen spanning en ontspanning te herstellen. De actieve stoffen, waaronder valepotriaten en valeriaanzuren, bevorderen de afgifte van GABA (gamma-aminoboterzuur) – de belangrijkste remmende neurotransmitter in de hersenen. Hierdoor vermindert ze innerlijke onrust, angst en nervositeit en bevordert ze een diepe, verkwikkende slaap. Het effect is subtiel maar merkbaar: de geest kalmeert, de ademhaling verdiept en het lichaam ontspant vanzelf.
Wat valeriaan bijzonder maakt, is haar regulerende werking. Bij overprikkeling brengt ze rust; bij uitputting ondersteunt ze herstel. Ze werkt dus niet alleen als kalmerend middel, maar ook als hersteller van innerlijke veerkracht. Dit maakt haar waardevol bij langdurige stress, overspannenheid en uitputting van het zenuwstelsel.
Naast haar invloed op de hersenen en het zenuwstelsel werkt valeriaan ook op het lichaam. Ze ontspant de gladde spieren van maag, darmen en baarmoeder, waardoor ze verlichting biedt bij maagkrampen, spastische darmen en menstruatiepijn. Ook bij spanningshoofdpijn en hartkloppingen door nervositeit heeft ze een rustgevend effect. In aromatische vorm – bijvoorbeeld in bad of massageolie – ontspant ze bovendien de spieren en ondersteunt ze herstel na fysieke inspanning.
In de fytotherapie wordt valeriaan vaak gecombineerd met andere rustgevende kruiden zoals passiebloem, hop en citroenmelisse. Deze combinatie versterkt de slaapbevorderende en angstremmende werking, zonder de natuurlijke slaapcyclus te verstoren. Valeriaan is daarmee een van de weinige kruiden die zowel kalmeert als opbouwt – ze herstelt het evenwicht tussen hoofd en hart, tussen spanning en overgave.
Indicaties
- Slapeloosheid en verstoorde nachtrust
- Angst en nervositeit
- Stress en spanning
- Zenuwpijn en overprikkeling
- Spastische darm en maagkrampen
- Menstruatiepijn
Verwerking en dosering
- Infusie (thee): 1 theelepel gedroogde wortel per kop, 10–15 minuten laten trekken. 1–2× daags.
- Tinctuur (1:5): 40–80 druppels, 2× daags of 30 minuten voor het slapengaan.
- Capsules/extract: 400–600 mg gestandaardiseerd extract per dag, bij voorkeur in de avond.
Valeriaan werkt het best na enkele dagen tot weken regelmatig gebruik.
Combinatie met andere kruiden
- Met hop en passiebloem bij slapeloosheid
- Met citroenmelisse bij stress en overprikkeling
- Met kamille bij maagklachten
- Met meidoorn bij hartkloppingen en nervositeit
Waarschuwingen en contra-indicaties
- Niet gebruiken bij gelijktijdig gebruik van sterke sedativa
- Kan slaperigheid veroorzaken: niet combineren met alcohol of autorijden
- Niet aanbevolen tijdens zwangerschap en borstvoeding
- Langdurig gebruik alleen onder begeleiding van een deskundige
Onderzoeken
Uit talrijke klinische studies blijkt dat valeriaanextract de slaapkwaliteit verbetert en de inslaaptijd verkort. De werking is mild maar effectief, vooral bij lichte slapeloosheid en stressgerelateerde klachten. De valepotriaten en valeriaanzuren beïnvloeden de GABA-receptoren in de hersenen, wat leidt tot ontspanning zonder afhankelijkheid te veroorzaken.
Recent onderzoek heeft deze werking verder onderbouwd met neurochemische en klinische gegevens. Valeriaan verhoogt de concentratie van GABA in de synaptische spleet, wat de neuronale activiteit dempt en de geest tot rust brengt. MRI- en EEG-studies tonen aan dat valeriaan de hersenactiviteit in gebieden die betrokken zijn bij angst en stress verlaagt. Hierdoor neemt de prikkelbaarheid af en wordt de kwaliteit van de slaapcyclus verbeterd, met name de REM-slaap.
Naast haar invloed op het zenuwstelsel is ook de cardiovasculaire werking onderzocht. Diverse klinische studies wijzen op een lichte bloeddrukverlagende werking, vooral bij mensen die gevoelig zijn voor stress. Dit effect lijkt samen te hangen met ontspanning van de vaatwand en een regulerend effect op het autonome zenuwstelsel.
Onderzoek naar de antioxiderende en ontstekingsremmende eigenschappen van valeriaan laat zien dat de plant weefsels kan beschermen tegen oxidatieve schade. Dit is relevant voor de hersenen, waar oxidatieve stress een rol speelt bij angst en slapeloosheid. Valeriaan lijkt daarmee niet alleen symptoombestrijding te bieden, maar ook preventieve ondersteuning voor het zenuwstelsel.
Klinische meta-analyses bevestigen dat valeriaan goed verdragen wordt, zonder de afhankelijkheid of bijwerkingen die bij synthetische slaapmiddelen voorkomen. Er zijn aanwijzingen dat langdurig gebruik zelfs de stressweerbaarheid kan verbeteren. Nieuw onderzoek richt zich op combinaties met andere rustgevende kruiden zoals passiebloem en citroenmelisse, waarbij een synergetisch effect wordt waargenomen.
Hoewel de exacte biochemische interacties nog verder worden onderzocht, staat vast dat valeriaan een van de best onderbouwde kruiden is binnen de fytotherapie. Haar werking is zacht maar betrouwbaar, en vormt een brug tussen traditionele kennis en moderne neurowetenschap.
Recepten
- Slaapverwekkende kruidenthee: valeriaanwortel (2 delen), hop (1 deel), citroenmelisse (1 deel). Drink een half uur voor het slapengaan.
- Kalmerende tinctuur: 40 druppels valeriaanextract met passiebloem, bij acute spanning.
- Ontspannende badmix: voeg een handvol valeriaanwortel toe aan warm badwater voor een rustgevend bad.
Gebruikte bronnen
- Geert Verhelst, Groot Handboek Geneeskrachtige Planten, 12e druk
- Herbal Reality
- Willem Jacobs:
- Lyme Natuurlijk Genezen
- De Spirituele Dimensie van de Ziekte van Lyme
- Stephen Harrod Buhner:
- Healing Lyme
- Herbal Antibiotics
- Klinische studies en traditionele fytotherapeutische monografieën
- IVG-info.nl – Voedingssupplementen
Zoek je een kruid?
In ons kruidenoverzicht vind je alle planten die we hebben beschreven – van bekende klassiekers tot vergeten bladgroen. Handig gesorteerd en makkelijk te doorzoeken. Je leest er alles over hun geneeskracht, botanische eigenschappen en traditionele toepassingen, tot aan gebruik en dosering.
Disclaimer
Kruidenhelen is een informatief platform dat zich richt op het delen van kennis over de werking en toepassing van geneeskrachtige kruiden en natuurlijke middelen. Wij zijn geen artsenpraktijk en bieden geen persoonlijke diagnoses of behandelingen aan.
De informatie op deze website is bedoeld als inspiratie en ondersteuning bij het gebruik van kruiden, en vormt geen vervanging voor medisch advies of professionele zorg. Bij gezondheidsklachten raden we aan altijd contact op te nemen met een arts of gekwalificeerde therapeut.
Wij baseren ons op literatuur, traditionele kennis, praktijkervaring en gesprekken met deskundigen. Toch kunnen wij geen garanties geven over het effect van kruiden bij individueel gebruik. Het toepassen van informatie van deze website gebeurt op eigen verantwoordelijkheid.